«A loita política vai implícita no que fago, pero tamén o lúdico: sempre hai motivo para bailar»

Praza ➝

Fermín Muguruza (Irún, 1963) é unha das maiores figuras do panorama musical e cultural vasco desde hai décadas. Artista multidisciplinar que desde a súa terra acabou por conquistar público e seguidores en cada recuncho do Estado, pero tamén en Europa e no resto dos continentes. Ídolo, xunto ao seu irmán Íñigo, da mocidade rebelde e do rock e do punk dos 80 con Kortatu, e nos 90 con Negu Gorriak, empezou logo unha carreira en solitario na que intensificou a mestura de estilos. Partindo do reggae e do dub pero engadindo soul, drum and bass, soul ou hip hop para engordar ademais a súa enorme listaxe de colaboracións con outros grupos. 

Muguruza celebra 40 anos sobre os escenarios cunha xira mundial que fai parada en Santiago o vindeiro 15 de marzo

Ademais de na música, Muguruza emprendeu tamén con éxito unha carreira no audiovisual, con títulos como a serie sobre música árabe Next Music Station (2011) para Al Jazeera, ou os filmes de animación Black is Beltza (2018) e Black is Beltza II: Ainhoa (2022), esta última finalista dos Premios Goya, ambas coa súa correspondencia en novelas gráficas, publicadas en galego por Demo Editorial. Unha intensa actividade cultural marcada sempre por unha ollada «claramente antifascista, antirracista e de defensa da lingua vasca». 

Ao facer 40 anos dos seus inicios nos escenarios, e tras comprobar que aínda seguía sufrindo os ataques, vetos e «censura» que leva tempo denunciando, decidiu facer un concerto que repasase a súa carreira de catro décadas. Aquela iniciativa en Bilbao acabou virando —»por demanda popular», como di el— nunha xira mundial que continúa enchendo recintos e que o vindeiro 15 de marzo fai parada no multiusos Fontes do Sar en Compostela, cita para a que xa leva vendidas 5.000 entradas. Antes, pasou por Galicia para preparar outro dos que define como «akelarres antifascistas». Aproveitamos para conversar con el. 

Como se pasa de querer facer un concerto para celebrar os 40 anos sobre os escenarios a acabar cunha xira mundial e case 30 citas?

É unha bóla de neve que non podes controlar. Intentas provocar unha onda para que a xente se anime a celebrar contigo e acabas provocando un tsumani que che pasa por riba. Anunciamos un concerto en decembro en Bilbao porque queríamos celebrar os 40 anos de traxectoria, dunha carreira tan salpicada pola censura. Tamén para dicir que estamos aquí e seguimos, para facer un exercicio de memoria viva, amosar un legado que segue estando presente. Pero claro, cando organizas un concerto e vendes 8.000 entradas en poucos minutos e organizas outro para o día seguinte e aínda se venden máis axiña… Daquela decidín que, por demanda popular, precisabamos facer unha xira. 

Santiago, Madrid, París, Zurich, Londres, Dublín, Bos Aires, Tokio… Case nada, tendo en conta que sempre destacou pola autoxestión e a produción independente…

Cando anunciamos os primeiros concertos houbo moita xente que me dixo que quería ir desde París, desde Latinoamérica… Que tiñan que organizarse. Era imposible atender esta demanda e así xurdiu a idea de xirar. Tiven ofertas de grandes produtoras que mo quixeron poñer máis fácil para organizalo todo, pero rebeleime ante estes cantos de serea. Toda a vida estiven traballando desde un campo independente e decidín que desta vez faríao igual

Nos seus dous primeiros concertos en Bilbao no público había unha importante mestura xeracional, cun amplo abano de idades…

Para min é un orgullo absoluto. Cando preparas estes concertos empezas a pensar que xente virá, coidas que serán aqueles que te acompañaron sempre, pero hai que ter en conta que cando eu empecei en Kortatu tiña 20 anos e había xente de 40 que nos seguía, arrastrados por toda aquela vaga de punk que agromara… Esa xente ten agora 80 anos, se aínda vive… É unha xeración, ademais, que como a miña foi moi castigada.

Castigada en que sentido?

Ten en conta que de Cicatriz, o grupo que máis tocou con Kortatu na súa historia, non queda ninguén vivo; outra das bandas que máis tocou con nós daquela foi RIP e só queda unha persoa da banda. A heroína bateu moi forte e foi mesmo unha arma de desmobilización naquela época, con entradas masivas controladas por forzas de seguridade do Estado. Era unha droga dura da que non se coñecía a dependencia psicolóxica e física que provoca e á que logo se uniu o problema da SIDA, unha doenza da que tampouco sabiamos. Logo estaba tamén toda a mobilización política… Daquela época quedamos os que sobrevivimos, pero logo veu outra xeración que seguiu a Negu Gorriak e chegou ata Brigadistak, por iso pensaba que a estes concertos viría xente a partir dos 30 anos…

«Emociona moito que rapazada veña aos concertos e se vexa recoñecida nunha música de connotación antifascista e antirracista; o futuro é deles»

Pero non só…

Non. Cando ves rapazada de 16 anos é que estamos falando xa de avós e netos, non só de pais e fillos. No segundo concerto da xira que demos en Bilbao, por exemplo, atopámonos cunha morea de mozos e mozas, xente que se enganchara á nosa música a través de seus pais ou logo máis tarde por eles mesmos. O curioso é que este fenómeno non se deu só no País Vasco, senón tamén nos concertos de Catalunya ou Madrid. Moitos pais ían cos seus fillos, aínda que algúns quedaran arriba nas bancadas… Unha familia díxome que os seus pequenos lles dixeran que fora o mellor concerto da súa vida e que saíran del con ganas de loitar contra o fascismo. Iso é o que me dá un punto de conciencia, de pensar que hai unha xeración que segue aí e que o futuro é deles. Emociona moito. 

«A loita política é algo implícito no meu traballo, pero sempre houbo un elemento lúdico, sempre hai un motivo para divertirse e bailar»

Por?

Emocióname saber que esta mocidade toma a remuda, recolle e vese recoñecida nesta música cunha connotación claramente antifascista, antirracista ou de defensa da lingua, nunha mestura de loitas pero a través do baile, da defensa da alegría como unha trincheira, como dicía Benedetti. Eles son os que van facer o futuro. 

A concienciación, a loita política, sempre foi un obxectivo na súa carreira?

Sempre, non só un obxectivo senón algo implícito no que fixen. Con todo, sempre houbo un elemento lúdico. Os primeiros discos foron máis canallas, de diversión, pero mesmo nos máis duros, como no disco negro de Negu Gorriak (Borreroak baditu milaka aurpegi), incluímos temas de salsa ou ska. Porque malia todo, sempre hai un motivo para usar o humor, para divertirnos e para bailar e iso é o resumo do que se ve neste xira, do que queremos amosar. Montamos unha banda de dez membros que intenta que todo o discurso musical teña coherencia cunha traxectoria que vai desde 1984 a 2024, pero á vez é unha reivindicación do baile. Porque, como dicía Pessoa, hai que fazer da queda um passo de dança. É iso: facer de cada caída un paso de danza. Caemos pero erguémonos e seguimos. Ou como falou Samuel Beckett: primeiro bailar e logo pensar. It’s the logical order (ri). 

E 40 anos despois da súa estrea nos escenarios, está o mundo mellor ou peor que daquela?

Non me gusta facer clasificacións de nada. Tampouco disto. Estamos mellor ou estamos peor? Pois estamos no momento que estamos, nunha situación de emerxencia global, certamente, pero tampouco estamos nunha ditadura militar, ollo. Estamos peor que nunca? Agarda aí, que eu nacín en 1963 e coñecín a ditadura militar do nacionalcatolicismo, a prohibición da lingua vasca… Estamos nun momento realmente duro, pero eu nunca vivín un momento de tranquilidade. Si, é certo que no Estado español vivimos nunha monarquía e nin tan sequera houbo o dereito a elixir entre un réxime monárquico ou unha república. Tampouco temos o dereito de autodeterminación, pero seguiremos loitando para telo, para poder decidir se Galicia quere ser Galicia, o País Vasco quere ser País Vasco, Catalunya quere ser Catalunya e as Canarias queren ser as Canarias. 

«Estamos nun momento de emerxencia global pero tampouco estamos nunha ditadura militar»

Vostede denunciou censura, vetos e ataques á liberdade de expresión durante toda a súa carreira…

Claro que agora é un momento complicado porque, por exemplo, hai un rapeiro na cadea por cantar e procesos xudiciais abertos por utilizar a liberdade de expresión, pero sempre coñecín este tipo de ataques. Estiven dez anos nunha batalla xudicial contra o daquela tenente coronel da Garda Civil, Rodríguez Galindo, unha das persoas máis poderosas do seu tempo, xefe de todos os torturadores… Acabamos gañando, pero foi case unha década [demanda pola letra dunha canción de Negu Gorriak a principios dos 90. Todos os acusados foron absoltos polo Tribunal Supremo en 2000 tras anos de recursos e diferentes instancias xudiciais]. 

Sente que segue sufrindo censura ou intento de vetos?

Un dos motivos polos que me animo a convocar o primeiro concerto en Bilbao foi pola denuncia que sufriron os impulsores dun mural na miña homenaxe no instituto Joan Fuster da localidade valenciana de Bellreguard. Un grupo de ultradereita próximo a Vox denúnciao por enaltecemento do terrorismo e levan a xuízo á directora do instituto e a todo o seu equipo directivo. E aínda por riba admítese a querela e teñen que ir declarar. Houbo un linchamento mediático. Estiveron aterrorizados porque lles pedían de 1 a 3 anos de cadea e tiñan o risco de seren inhabilitados… É terrible. Todo por facer un mural dunha persoa, coma min, que non ten ningunha causa xudicial pendente. Só me denunciaron unha vez na vida e foi Rodríguez Galindo. E gañamos, aínda que fose case dez anos despois. 

A actriz Itziar Otuño apoiouno daquela cantando Sarri Sarri nun acto, foi duramente criticada e agora pecha concertos canda vostede cantando ese tema…

Despois de ser linchada mediaticamente por acudir a unha manifestación para reclamar que presos de ETA non tivesen unha condena extra, senón a mesma que o resto de presos, recolle un premio en Catalunya e decide dedicarmo a min cantando o Sarri Sarri a capela. Logo diso, aló foron outra vez moitos medios contra ela. Foi nese momento cando lle dixen á miña compañeira que o día do meu aniversario anunciaría un concerto. E así o fixen. 

«Xuntamos 15.000 persoas en Madrid pero para moitos medios maioritarios o noso concerto non existiu»

Por que?

Era unha forma de amosar toda a miña solidariedade con esta xente á que procesaron por recoñecer o meu traballo nun mural. Decidín que lles responderiamos con máis cultura, así que convoco un concerto que logo vira en dous e logo nunha xira. Aí decido tamén que intentarei tocar en Madrid. Conseguímolo e xuntamos 15.000 persoas que acaban berrando «Madrid será la tumba del fascismo«. 

Sente que a repercusión mediática ou social é a mesma que outro artista que tivese xuntado 15.000 persoas? León Benavente tocou a mesma fin de semana e si tivo un espazo nos telexornais…

Encántame León Benavente e tería ido ao concerto se non estivese co choio do meu concerto. Xuntou 2.000 persoas nunha sala e nós eramos 15.000 no Movistar Arena, pero o noso concerto non existiu, cando menos nos medios maioritarios, porque aquilo do que non se fala, non existe. Tampouco en TVE, un medio público que creo que puido facerse eco do feito, de que un cantante vasco cantando en éuscaro enchese un espazo coma ese no corazón da besta… E non están gobernando PP e Vox. 

Un artista vasco, en vasco e enchendo pavillóns en Madrid. Non semella haber moitos eventos mellores para presumir de pluralismo ou plurinacionalidade…

Claro! E, non obstante, non se fai. 

«Canto máis me calan, máis poder de convocatoria teño. Estanse pegando un tiro no pé»

Enfádase cando ocorren cousas así?

Claro que me amola. Teño 62 anos pero sigo tendo unha vea que me corre polo corpo para contestar a estas cousas. Seguides queréndome calar? Seguides querendo facer como que non existo? Pois encargarémonos de que se difunda. Canto máis me calan, máis poder de convocatoria teño. Estanse pegando un tiro no pé. 

Un encontro seu con Eduardo Madina, político do PSOE supervivinte dun atentado de ETA, deu lugar a Los puentes de Moscú, un relato xeracional en cómic do conflito no País Vasco. Vostede segue recibindo graves acusacións cada pouco vinculadas ao terrorismo, sente que non se coñece dabondo a súa traxectoria? 

Pois mire, voulle dicir unha cousa: Edu Madina foi unha das persoas que estivo no concerto en Madrid e era o meu convidado. Pero si, segue habendo xente que non quere facer público nin recoñecer o que fai Fermín Muguruza. Con todo, creo que estamos rompendo algunhas barreiras que existían ata agora. El País sacou por primeira vez unha entrevista miña, de páxina e media e que fixen co subdirector do diario… Pero que TVE, un medio público, non faga referencia a un concerto que leva 15.000 persoas, que é un dos eventos importantes… É algo significativo, unha especie de silencio administrativo. Se non respondemos, non existe, xa está, calámolo. Non obstante, o que ocorreu ese día en Madrid ten un poso, unha repercusión que non acaba nesa noite. 

Agora chega a Galicia, terra de varios artistas cos que colaborou desde os seus inicios. Que influxo tiveron na súa carreira?

Xa nos anos 80, con Kortatu, fixémonos moi amigos de Siniestro Total e logo, c’Os Resentidos houbo un namoramento mutuo, especialmente durante a etapa de Negu Gorriak. Colaboramos moito e mesmo desde a nosa propia discográfica, Esan Ozenki, editámoslles discos. Logo chegou o rock bravú c’Os Diplomáticos de Monte Alto e Xurxo Souto e eu tamén quixen ser gaiteiro, ademais da relación especial con Manu Chao… Hai toda unha conexión con Galicia que é moi bonita e que se mantén. Agora veño a tocar e chamo a Sés, coa que colaborei xunto a Souto no Festival da Poesía en Salvaterra do Miño, tiramos dos seus produtores aquí… Seguimos compartindo redes nas que estamos todos implicados, creando comunidade. 

Con Manu Chao chegou a xirar naquela Jai-Alai Katumbi Express…

A Manu Chao coñecino en París nos anos 90 e conectamos, fixémonos primos carnais. Outro galego máis porque Manu sempre reivindica a súa raíz vasco-galega. Non nos esquezamos que el é neto da guerra civil, fillo de nenos daquel conflito que se tiveron que exiliar en Francia. Iso marca a todo o mundo e é unha marca que compartimos porque na miña familia os meus avós tamén tiveron que refuxiarse, eles en Ainhoa, no País Vasco en territorio francés. 

«A lingua prestíxiase se hai un traballo cultural arredor; que haxa bandas que elixen cantar en galego é imprescindible para o galego»

En Galicia hai unha explosión de bandas que cantan en galego, en diferentes estilos, cun notable éxito. E coincide con datos que evidencian a forte caída de falantes, sobre todo entre a xente moza. Como ve a situación lingüística desde o País Vasco, onde parece que o éuscaro goza de boa saúde?

Entendo a preocupación en Galicia porque o uso do galego vai decrecendo, pero en Euskal Herria está agora medrando porque partimos tamén dun nivel de uso moito máis pequeno. Vimos dunha porcentaxe de falantes moi baixa e dunha recuperación onde o traballo da escola pública foi moi importante, pero por suposto tamén o traballo cultural, o do prestixio do idioma. A lingua prestíxiase se hai un traballo cultural arredor, de bandas, por exemplo, que enganchan a xente e tocan en tantos sitios cantando en vasco. Que eu, en éuscaro, poida tocar en París, Londres, Bos Aires ou Tokio é algo que prestixia unha lingua. Do mesmo xeito, que haxa grupos de mozos e mozas galegos que elixan cantar en galego é imprescindible, non só polo prestixio que lle dan á lingua, senón porque van axudar a recuperar a linguaxe da rúa. Van adaptar o galego e facelo propio. 

En que sentido?

Estes grupos farán que expresións da rúa se adapten, que adaptemos aquelas palabras ou expresións que nos chegan da música latina ou de modismos ingleses ao galego como tamén facemos ao éuscaro. Tomarémolas prestadas e adaptarémolas ao momento actual, como se fixo sempre na lingua vasca. Non podemos caer na crítica dos puristas: sempre tomamos palabras prestadas, refixemos expresións e fixémolas nosas. 

«Non podemos caer na crítica dos puristas: adaptemos ás nosas linguas as expresións da música latina ou os modismos ingleses»

Como en Kortatu, cando aínda non aprendera éuscaro…

Claro. Naquela época non sabiamos falar vasco e, ademais, eu non tiña maneira de dicir que «hay un marchón de la hostia» para a canción Sarri Sarri… Pero unha persoa que falaba éuscaro sempre me dicía que todo se podía dicir ou adaptar á nosa lingua e así o fixo. «Hay un marchón de la hostia» acabou sendo Kriston martxa dabil, unha expresión que agora emprega moita xente no País Vasco porque antes a cantou Kortatu… Fóra de alí hai moita xente que segue pensando que en realidade dicimos «Cristo marcha de aquí«, pero non é así (ri).  

Haberá máis concertos de Fermín Muguruza en Galicia este ano?

O do vindeiro 15 de marzo é o noso concerto de aquí, en Santiago, unha actuación onde facemos o repertorio completo, con case tres horas de música. É a cita que anunciamos e é o que temos polo momento. Dixemos que non a varios festivais e non temos nada previsto… Que para acabar a xira decidimos volver tocar a Galicia? De momento non temos nada para o futuro. O inmediato é o de Compostela, onde levamos como previa a Nakar, un grupo de xente nova vasca. Para nós é moi importante darlles ese empurrón a bandas novas do País Vasco e así o facemos con varios grupos, de igual xeito que La Polla Records levaba a Kortatu aos seus concertos cando non nos coñecía ninguén. Nakar é unha formación moi interesante e quen non a vexa porque está fóra de botellón acabará arrepentíndose de aquí a un tempo.